ಹಿನ್ನೆಲೆ
ಪಂಢರಪುರದ ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರ ರಾಜ್ಯದ ಸೊಲಾಪುರ ಜಿಲ್ಲೆಯಲ್ಲಿ ಭೀಮಾ ನದಿಯ ತೀರದಲ್ಲಿರುವ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಧಾರ್ಮಿಕ ಪಟ್ಟಣ. ಇಲ್ಲಿ ಹರಿಯುವ ಭೀಮಾ ನದಿಯನ್ನು ಸ್ಥಳೀಯವಾಗಿ ಚಂದ್ರಭಾಗಾ ನದಿ ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಶತಮಾನಗಳಿಂದ ಈ ಪವಿತ್ರ ಕ್ಷೇತ್ರವು ಭಕ್ತಿ ಚಳವಳಿಯ ಕೇಂದ್ರವಾಗಿದ್ದು, ವಿಶೇಷವಾಗಿ ವಿಠ್ಠಲ ಭಕ್ತರ ಪಾಲಿಗೆ ಅತ್ಯಂತ ಮಹತ್ವ ಪಡೆದಿದೆ.
ಪೌರಾಣಿಕ ಕಥೆಗಳ ಪ್ರಕಾರ, ಪುಂಡಲೀಕ ಎಂಬ ಭಕ್ತನ ಭಕ್ತಿಗೆ ಮೆಚ್ಚಿದ ವಿಠ್ಠಲನು ಇಲ್ಲಿ ಶಾಶ್ವತವಾಗಿ ನೆಲೆಸಿದ್ದಾನೆ ಎನ್ನುವ ನಂಬಿಕೆ ಇದೆ. ಪುಂಡಲೀಕನು ತನ್ನ ತಂದೆ-ತಾಯಿಗೆ ಸೇವೆ ಮಾಡುತ್ತಿದ್ದಾಗ ದೇವರು ಬಂದಾಗ “ಸ್ವಲ್ಪ ಕಾಯಿರಿ” ಎಂದು ಹೇಳಿ ಇಟ್ಟಿದ್ದ ಇಟ್ಟಿಗೆಯ ಮೇಲೆ ದೇವರು ನಿಂತಿದ್ದರಿಂದಲೇ ವಿಠ್ಠಲನು ಕೈಗಳನ್ನು ಸೊಂಟದ ಮೇಲೆ ಇಟ್ಟು ನಿಂತಿರುವ ರೂಪದಲ್ಲಿ ಪೂಜಿಸಲ್ಪಡುತ್ತಾನೆ ಎಂಬ ಕಥೆ ಪ್ರಸಿದ್ಧ.
ಧಾರ್ಮಿಕ ಮಹತ್ವ
ಪಂಢರಪುರದ ಹೃದಯವೆಂದರೆ ಶ್ರೀ ವಿಠ್ಠಲ–ರುಕ್ಮಿಣಿ ದೇವಸ್ಥಾನ. ವಿಠ್ಠಲನು ಕೃಷ್ಣನ ಅವತಾರವೆಂದು ಭಕ್ತರು ನಂಬುತ್ತಾರೆ. ರುಕ್ಮಿಣಿ ದೇವಿಯೊಂದಿಗೆ ವಿಠ್ಠಲನ ಪೂಜೆ ಇಲ್ಲಿ ಪ್ರಮುಖ. ಈ ಕ್ಷೇತ್ರವು ವೈಷ್ಣವ ಪರಂಪರೆಯಲ್ಲಿಯೇ ವಿಶಿಷ್ಟ ಸ್ಥಾನ ಹೊಂದಿದೆ.
ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಆಷಾಢ ಏಕಾದಶಿ ಮತ್ತು ಕಾರ್ತಿಕ ಏಕಾದಶಿ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ಲಕ್ಷಾಂತರ ಭಕ್ತರು ಪಂಢರಪುರಕ್ಕೆ ಆಗಮಿಸುತ್ತಾರೆ. ಈ ದಿನಗಳಲ್ಲಿ ದೇವರ ದರ್ಶನಕ್ಕಾಗಿ ಉದ್ದನೆಯ ಸಾಲುಗಳು, ಭಕ್ತಿಗೀತೆಗಳು, ಅಭಂಗಗಳು ಮತ್ತು ಹರಿನಾಮ ಸಂಕೀರ್ತನೆಗಳು ಕೇಳಿಬರುತ್ತವೆ.
ವಾರೀ (ವಾರಿ) ಯಾತ್ರೆಯ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯ
ಪಂಢರಪುರದ ಮತ್ತೊಂದು ಮಹತ್ವದ ಅಂಶವೆಂದರೆ ವಾರೀ ಯಾತ್ರೆ. ಸಂತರಾದ ಸಂತ ಜ್ಞಾನೇಶ್ವರ ಮತ್ತು ಸಂತ ತುಕಾರಾಮರ ಪಾದುಕೆಯನ್ನು ಹೊತ್ತು ಸಾವಿರಾರು ವಾರ್ಕರಿ ಭಕ್ತರು ಪಾದಯಾತ್ರೆ ಮೂಲಕ ಪಂಢರಪುರಕ್ಕೆ ಬರುತ್ತಾರೆ. ಈ ಯಾತ್ರೆ ಶಿಸ್ತು, ಸರಳತೆ, ಸಮಾನತೆ ಮತ್ತು ಭಕ್ತಿಭಾವದ ಸಂಕೇತವಾಗಿದೆ.
ವಾರ್ಕರಿ ಪರಂಪರೆಯು ಜಾತಿ–ವರ್ಗ ಭೇದವಿಲ್ಲದೆ ಎಲ್ಲರನ್ನು ಒಂದೇ ಸಾಲಿನಲ್ಲಿ ನಿಲ್ಲಿಸಿ ದೇವರ ಭಕ್ತಿಯ ಮಹತ್ವವನ್ನು ಸಾರುತ್ತದೆ.
ಸಾಂಸ್ಕೃತಿಕ ಮತ್ತು ಸಾಮಾಜಿಕ ಪ್ರಭಾವ
ಪಂಢರಪುರವು ಕೇವಲ ಧಾರ್ಮಿಕ ಕೇಂದ್ರವಲ್ಲ; ಅದು ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರದ ಭಕ್ತಿ ಸಾಹಿತ್ಯದ ಉತ್ಕೃಷ್ಟ ನೆಲೆ. ಅಭಂಗ, ಭಜನೆ, ಕೀರ್ತನೆಗಳ ಮೂಲಕ ಸಮಾಜದಲ್ಲಿ ನೈತಿಕತೆ, ಸೇವಾಭಾವ ಮತ್ತು ಸಮಾನತೆಯ ಸಂದೇಶವನ್ನು ಹರಡಿದೆ. ಸಂತ ತುಕಾರಾಮ, ಸಂತ ನಾಮದೇವ, ಸಂತ ಏಕನಾಥರಂತಹ ಮಹಾನ್ ಸಂತರ ಕೃತಿಗಳು ಇಲ್ಲಿನ ಸಂಸ್ಕೃತಿಗೆ ಆಳವಾದ ಪ್ರಭಾವ ಬೀರಿವೆ.
ಇಂದಿನ ಪಂಢರಪುರ
ಇಂದು ಪಂಢರಪುರವು ಸುಧಾರಿತ ಮೂಲಸೌಕರ್ಯಗಳೊಂದಿಗೆ ಭಕ್ತರಿಗೆ ಅನುಕೂಲವಾಗುವಂತೆ ಅಭಿವೃದ್ಧಿಯಾಗಿದೆ. ಯಾತ್ರಿಕರ ವಸತಿ, ಅನ್ನದಾನ ಕೇಂದ್ರಗಳು, ಸಾರಿಗೆ ವ್ಯವಸ್ಥೆಗಳು ಉತ್ತಮಗೊಂಡಿವೆ. ಆದರೂ, ಭಕ್ತಿ ಮತ್ತು ಸರಳತೆಯ ಮೂಲಭಾವನೆ ಮಾತ್ರ ಅಚಲವಾಗಿಯೇ ಉಳಿದಿದೆ.
ಪಂಢರಪುರವು ಭಕ್ತಿ, ಸೇವೆ ಮತ್ತು ಮಾನವೀಯ ಮೌಲ್ಯಗಳ ಸಂಗಮಸ್ಥಳ. ಇಲ್ಲಿಗೆ ಭೇಟಿ ನೀಡುವ ಪ್ರತಿಯೊಬ್ಬ ಭಕ್ತನಿಗೂ ಒಳಗಿನ ಶಾಂತಿ ಮತ್ತು ಆತ್ಮತೃಪ್ತಿಯನ್ನು ನೀಡುವ ಶಕ್ತಿ ಈ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಕಿದೆ. ವಿಠ್ಠಲನ ನಾಮಸ್ಮರಣೆ ಮತ್ತು ವಾರ್ಕರಿ ಪರಂಪರೆಯ ಸಂದೇಶವು ಇಂದಿಗೂ ಸಮಾಜವನ್ನು ಸನ್ಮಾರ್ಗದತ್ತ ಕರೆದುಕೊಂಡು ಹೋಗುತ್ತಿದೆ.